Intieme bijeenkomsten

Het moeten intieme bijeenkomsten zijn geweest in die kleine zaalkerk uit 1280. De kerkgangers stonden dicht opeen gepakt in het halfdonker en zongen a capella hun liederen - de kerk had nog geen orgel en geen banken. De priester stond midden in het koor achter het hoofdaltaar, achter hem flakkerde het kaarslicht op de donkerrode muren. Van buiten klonk het geluid van regen of wind of van stilte boven het eindeloze land. Het moeten intieme bijeenkomsten zijn geweest, waar het Wonder van de wereld op een directe, aardse wijze werd gevierd.

Foto: interieur Mariakerk Krewerd met orgel en doksaal. Foto: www.kerkfotografie.nl

Doksaal & orgel

Het doksaal en het orgel zijn de highlights van de Mariakerk. Het doksaal - de uit kloostermoppen opgetrokken scheidingswand tussen de 'openbare ruimte' voor de kerkgangers en de 'heilige ruimte' voor de priesters - is uniek in Nederland. Het orgel - dat In 1531 op het doksaal is geplaatst - is het op één na oudste nog bespeelbare orgel van Nederland. 

Openingstijden

De Mariakerk van Krewerd is dagelijks open van 10.00 tot 17.00 uur - ook op zaterdag, zondag en op feestdagen. Er worden regelmatig concerten gegeven.



Huren

U kunt de Mariakerk huren voor diverse gelegenheden, bijvoorbeeld:

• om te oefenen met uw koor of band,
• voor een huwelijksceremonie of -voltrekking, 
• voor een speciale gelegenheid, zoals uw pensionering,
• voor een evenement, zoals concert, een tentoonstelling of een lezing,
• Voor een uitstapje, zoals een personeelsuitje,
• om privé op het orgel te spelen,
• voor een uitvaart- of kerkdienst.
  

Foto: het huisje in 1960 gefotografeerd vanuit de tuin. Op de achtergrond de Mariakerk en de Kosterij.

ARBEIDERSHUISJE (1880)

Tussen 1860 en 1920 werd het Kerkpad doorgetrokken. Het arbeidershuisje aan het Kerkpad 5 was één van de eerste nieuwe huizen die werden gebouwd. Omdat het pandje karakteristiek is voor de huisjes uit die tijd, is het aangewezen als beschermd Rijksmonument. Het huisje heeft geen verdieping. Bijzonder is het hoge pannen schilddak. Bij het huisje hoort een flinke tuin van ruim 20 are. Volgens de overlevering spitte de vorige bewoner elk jaar de hele tuin handmatig om. Hij was toen al in de tachtig. Het kostte enkele weken voor hij dit karweitje had geklaard!

Foto: het huisje in 1960 gefotografeerd vanuit de tuin.

KOSTERIJ (1764)

De Kosterij aan het Kerkpad is gebouwd in 1764. Bij de bouw zijn kloostermoppen gebruikt van de middeleeuwse 'Bunnemaheerd'  die ten noordoosten van de Mariakerk heeft gestaan. Ook is er een zeer oude balk in het pand aanwezig die afkomstig is van deze heerd. In de 18-e eeuw deed men dus ook al aan 'hergebruik' van bouwmaterialen! 

Foto: Kadastrale minuutkaart van Krewerd in 1830. Links naast de Mariakerk de Kosterij van Krewerd.

School

De Kosterij was oorspronkelijk twee keer zo groot als nu - goed te zien op de kadastrale minuutkaart uit 1830 hierboven - en heeft vanaf 1831 tevens dienst gedaan als school voor de kinderen uit Krewerd. In 1863 werd de ruimte in de Kosterij te klein voor het aantal leerlingen en is er een schooltje gebouwd tussen de Kosterij en de Mariakerk, bestaande uit een leslokaal, buitentoiletten en een ommuurd schoolplein (foto onder). Dit schooltje is tot 1920 in gebruik geweest.

Foto: Bovenstaande prentbriefkaart geeft een goed beeld van de wierde van Krewerd in 1904. Links de Kosterij, rechts de Mariakerk. Daartussenin het schoolgebouw uit 1863, bestaande uit een leslokaal, buitentoiletten en een (ommuurd) speelplein.

Koud en tochtig

Domineesdochter M. Sevenster – Meuter bezocht het schooltje van Krewerd als jong meisje van 1912 tot 1918:

'Onze school lag met een klein speelplein ertussen bij de kerk. Op de natuurstenen stoep van de kerk slepen we de griffels. Ja, griffels en leien, die waren nog ín, compleet met sponzendoos en griffelkoker’. Het schoolgebouw zelf was ‘beneden alle kritiek: oud, koud en tochtig en de hygiëne bij de pomp en de toiletten was beneden alle peil.’ Maar ‘je went als kind als gauw. Je past je aan en doet alles wel thuis, wat je daar niet goed vindt’.

Foto: Leerlingen van het schooltje van Krewerd poseren voor de Mariakerk (1900). Links op de foto staat Kornelia Keizer, dochter van Remmert Keizer en Martje Krimm, die een bakkerij hadden in Krewerd. Kornelia - geboren in 1882 - was de eerste schooljuf van het schooltje van Krewerd. Ze gaf les in handwerken en kon heel mooi haken. Rechts op de foto staat de meester van de school.

Foto: De Kosterij van Krewerd vlak na de restauratie in 1970. Vóór het huis het gereedschap dat bij de restauratie is gebruikt. Foto: Wiebe Kool, Holwierde.

Restauratie

In de loop van de 20-e eeuw raakte de Kosterij - net als de Mariakerk - in verval en zag het ernaar uit dat het gebouw moest worden afgebroken. De foto hieronder geeft een beeld van de staat van onderhoud. Gelukkig kon het pand toch worden behouden en is het op initiatief van de toenmalige eigenaresse in 1972 grondig gerestaureerd onder leiding van de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed. Alleen de schuur moest worden afgebroken, waardoor het monument zijn tegenwoordige uiterlijk verkreeg. In 2008 zijn de bovenverdieping en de entree verbouwd onder toezicht van de dienst monumentenzorg van de gemeente Delfzijl. De Kosterij is tegenwoordig in gebruik als woonhuis.

Foto's : De Kosterij van Krewerd kort vóór en na de restauratie van 1972

ARMENHUISJES (1890)

De twee armenhuisjes aan het Kerkpad (1890) waren oorspronkelijk eigendom van de Hervormde kerk. Deze stelde ze gratis ter beschikking aan armlastige Krewerders. Deze betaalden alleen het gebruik van water, gas en licht. Hiervoor kregen ze de beschikking over een leefruimte van 25 m2 met bedsteden, een halletje naar een schuurtje en een buiten-wc. In 1955 woonden er nog zes personen in de huisjes, in de leeftijd van 27 tot 81 jaar. In 1980 zijn beide huisjes verkocht aan een particulier, die ze heeft samengevoegd en het dak en de ramen heeft vervangen. De (rijks)monumentstatus van de huisjes ging door deze ingrepen verloren.    

Foto : De Pastorie van Krewerd in 2018.

Foto : De Weem van Krewerd rond 1900. Foto: Groninger Archief.

Pastorie (1910)

Ook de Pastorie was een gezellig huis en evenals de Weem niet van een zekere status ontbloot. Dit betekende echter niet dat domineesgezinnen in die tijd een luizenleventje leidden. Integendeel, er werd 'hard gewerkt om de huishouding draaiende te houden; en er moest altijd 'getoverd' worden om van 'een dubbeltje een kwartje te maken'. Op den duur werd dit een 'tweede natuur' en 'je kon er nog gelukkig bij zijn ook!'

Foto : De Pastorie van Krewerd in 1921. Foto: Groninger Archief.

Kil

Het wonen in een groot huis had echter ook een keerzijde, die ons in deze tijd van 'verduurzaming' wel zal aanspreken. De toenmalige bewoonster van de Pastorie schrijft daarover:

'Om te bewonen had vooral die grootte en al die kamer-en-zoldergedeelten grote nadelen, wat afkoeling betreft. De Pastorie was hoog van verdieping; groot van oppervlakte en inhoud was ieder vertrek. Het glasoppervlak van bijna alle ramen was groot. Afdekken of instoppen met kleedjes hielp weinig of niets. En de kachels brandden wel, maar in die grote kamers merkte je het pas als je er vlakbij zat. En zo zijn de herinneringen aan de winters voor mij nog altijd een beetje 'kil'.''

Bron: D. Sevenster - Meuter 'Krewerd, herinneringen en oude verhalen'.

Schoolmeesterswoning (1941 - 1946)

In mei 1941 werd de Pastorie betrokken door het echtpaar H. Foppen. De heer Foppen was in 1940 benoemd tot hoofd van de openbare lagere school, toen aan de Hoofdweg in Holwierde. Omdat zijn voorganger in de eerste oorlogsmaanden geen ander huis kon vinden, bleef deze in de schoolmeesterswoning in Holwierde wonen en kreeg het echtpaar Foppen de leegstaande Pastorie in Krewerd aangeboden. De heer Foppen vond dit geen probleem ‘omdat de Pastorie een mooie grote tuin heeft en de afstand Krewerd - Holwierde makkelijk te fietsen is’. In de Pastorie werden hun drie kinderen geboren. In de zomer van 1946 vertrok het gezin Foppen naar Drouwenermond waar de heer Foppen hoofd werd van de lagere school.

Jugendstil

Ook tegenwoordig is de Pastorie nog een mooi groot huis en niet ontbloot van een zekere status - dit dan mede dankzij de uitstraling van de ‘Jugendstil’ en de vele versieringen, waaronder de mooie binnendeuren. De Pastorie van Krewerd is geen eigendom meer van de Hervormde kerk en wordt tegenwoordig bewoond door particulieren.

Foto : De 'Bunnemaheerd' in 2018

Foto : De 'Bunnemaheerd' rond 1960.

WOONHUIS WEDEROPBOUWSTIJL (1947)

Dit woonhuis uit 1947 ligt aan het begin van de Pastorieweg. Het is ontworpen door de Groninger architect K.G. Olsmeijer en uitgevoerd in Wederopbouwarchitectuur (Bouwstijl van kort na WOII). Het valt op door het bijzondere inzwenkende schilddak. Het opvallende karakter wordt versterkt door de beeldbepalende ligging aan de voet van de wierde van Krewerd. 

Foto : Het woonhuis aan de Pastorieweg 5 Krewerd in de 60-er jaren van de vorige eeuw.

Foto : De 'Bonnenmaheerd' 2018.

BONNEMAHEERD (1864 - 2007)

Ten zuiden van de Mariakerk staat - op een afgegraven deel van de wierde van Krewerd - de Bonnemaheerd. De gracht is het enige element dat resteert van de oorspronkelijke ‘Steenhuusterheerd’ die hier in de13-e eeuw heeft gestaan. Bij deze 'edele heerd' - een benaming voor grote boerderijen met meer dan 15 hectare grond - hoorde ook een 'steenhuis' - een versterkt stenen gebouw, vaak een toren, dat de bewoners en hun bezittingen beschermde tegen rivaliserende buren, vijandelijke bendes en overstromingen. Het steenhuis wordt genoemd in officiële documenten uit 1511 en 1522. Volgens sommige auteurs maakte het deel uit van de bezittingen van Tyadeke, de 'edele weduwe' van Krewerd, die volgens de Continuatio - het vervolg op het beroemde dagboek van abt Emo van Huizinge - in 1280 de Mariakapel van Krewerd liet bouwen. 

Bron: M. Miedema: ‘Oost-Fivelingo 250 v.C. – 1850 n.C. Archeologische kartering en beschrijving van 2100 jaar bewoning in Noordoost Groningen’.

Foto : De Oldambster boerderij aan de Kloosterweg, gezien vanaf de Holwierderweg, vóór de verbouwing tot 'heerd'. Foto: Groninger Archief, 1967.

Oldambtster boerderij (1864)

In 1864 is op het 'borgterrein' van de Steenhuusterheerd een nieuwe Oldambtster boerderij gebouwd, waarbij een deel van de wierde werd afgegraven. Deze boerderij is in de jaren daarna vele malen aangepast. Tussen 2006 en 2014 is de boerderij in monumentale stijl verbouwd. Hierbij is een tweede verdieping aangebracht en het dak 90° gedraaid. Ook kreeg de boerderij een nieuwe naam - 'Bonnemaheerd' - ontleend aan de 'Bunnemaheerd' , de andere 'edele heerd' die in Krewerd heeft gestaan. De Bonnemaheerd is tegenwoordig in gebruik als woonhuis.

Foto : De Oldambtster boerderij aan de Kloosterweg, gezien vanuit het zuiden, vóór de verbouwing tot 'heerd'. Foto: Groninger Archief, 1967.

Foto : Het baarhuisje van de begraafplaats van Krewerd vóór het rooien van de historische bomensingels (2017).

BAARHUISJE (1880)

Het 'baarhuisje' van de begraafplaats van Krewerd (1880) ligt beeldbepalend aan de Kloosterweg. Het is enkele jaren geleden grondig gerestaureerd. In een 'baarhuisje' werd het lichaam van een overledene 36 uur bewaard om met zekerheid vast te kunnen stellen dat de dood was ingetreden. Voor slachtoffers van besmettelijke ziekten bestonden aparte 'lijkenhuisjes'. Vanaf 1872 waren deze 'lijkenhuisjes' verplicht. In de vorige eeuw verloren de huisjes hun oorspronkelijke functie en kregen ze andere bestemmingen en werden ze dikwijls gebruikt als schuur voor het opbergen van tuingereedschap!

Foto: Het baarhuisje van de begraafplaats van Krewerd nà het rooien van de historische bomensingels (2017).

NIEUWENKLOOSTER (1857)

Als je via de Kloosterweg van Appingedam naar Krewerd rijdt, passeer je halverwege, in het gehucht Nijenklooster, boerderij Nieuwenklooster. Dit statige huis - gebouwd in 1857 - ligt beeldbepalend aan de weg naar Wierhuizen. Het voorhuis is opgezet als een symmetrisch dwarshuis en volledig onderkelderd. Dit kun je zien aan de lage ramen vlak boven het maaiveld. Achter de boerderij bevindt zich nog een zeer oude dobbe.

Kaart: Archeologische kaart van Nijenklooster met de twee wierden waar het klooster en de kloosterkerk hebben gestaan. De dobbe bevindt zich op de linker wierde. Links onderaan de huidige boerderij Nieuwenklooster. Bron: M. Miedema - Archeologische kartering en beschrijving van 2100 jaar bewoning in noordoost-Groningen.

Historie

Boerderij Nieuwenklooster markeert een historie die teruggaat tot de late ijzertijd (500 – 200 vóór Christus) en die begint met de bouw van twee wierden, waarop in de 13-e eeuw een klooster en een kloosterkerk werden gebouwd. Aan de rand van het terrein zijn in de negentiende en twintigste eeuw urnen gevonden met skeletresten – o.a. van een kind – afkomstig uit deze tijd. In het jaar 1200 timmerde een koppige boer uit de omgeving van Krewerd hier een houten kapel, die in 1204 door de bisschop van Münster werd ingewijd. De neef van de boer, de beroemde Emo van Huizinge, breidde de kapel later uit en stichtte hier in 1209 het ‘Novum Claustrum’ – Nieuwenklooster. Vanuit dit 'Nieuwe Klooster' werd het beroemde klooster 'Bloemhof' in Wittewierum gesticht (1213), waar de mannelijke geestelijken uit Nieuwe Klooster werden ondergebracht. Nieuwe Klooster was voortaan bestemd voor vrouwen en werd omgedoopt in 'Rozenkamp'. Tussen 1261 en 1266 is naast het klooster nog een kerk van kloostermoppen gebouwd. Over de verdere geschiedenis van klooster 'Rozenkamp' is weinig bekend. In 1594 werd het geconfisqueerd door het nieuwe protestantse bewind in de Ommelanden. In 1597 lieten de protestantse autoriteiten alle gebouwen afbreken. 

Foto: Dobbe bij Nijenklooster, gezien vanuit het noorden, 1930. Foto: Groninger Archief.

Dobbe

Alleen de dobbe (vijver) op de westelijke wierde bleef behouden - en is tegenwoordig nog enige dobbe van de provincie Groningen. Bij de aanleg van de dobbe maakten de monniken gebruik van het gewicht van de wierdegrond, waardoor het zoete grondwater uit de onderliggende klei- en veenlagen werd geperst en via een diepgegraven put omhoog gestuwd in de bovenliggende vijver. De wanden en bodem van deze vijver werden met kloostermoppen 'bestraat'.

'Ongemeen zuiver'

De Losdorpse dominee Nicolaus Westendorp heeft de dobbe van Nijenklooster in 1836 beschreven:

'De grootste breedte der kom bedraagt 22 ellen (22 meter); dezelve is met steenen in den kant gevloerd tot aan den mond van den put, welke rond is uitgegraven; boven heeft deze put de wijdte van 15 voeten (5 meter) in doorsnede en in het midden van omtrent 10 voeten (3 meter), maar vervolgens wordt hij nauwer, zoodat er beneden op de diepte van 30 voeten (10 meter) niet meer ruimte is dan dat er een man in konde staan te werken.… Het werk is zoo volmaakt rond, alsof de put geboord is, dezelfs wanden zijn hecht en vast, schoon niet van steen of hout gebouwd. Het water staat er altijd boven het maaiveld en thans (den 24 april 1836) nog 2 ellen en 8 palmen (2.80 meter) hoog, en met den vlakken grond der hoogen wierde gelijk. Al zijn de slooten in den ganschen omtrek ook geheel droog, die toch 4 voet (1.20 meter) diep in het maaiveld liggen, dan zelfs nog staat het water 18 palmen (1.80 meter) boven het maaiveld. Bij regenachtig weder, daarentegen, stroomt de kom over en het water stroomt over het land. Dit water is ongemeen zuiver en voor het gebruik in de huishouding en in het boerenbedrijf zeer geschikt.'

Foto: Boerderij Nieuwenklooster in 1973. Foto: Groninger Archief.

Bijzondere sfeer ...

Ondanks het verdwijnen van de meeste gebouwen die de rijke historie van Nijenklooster markeren, hangt er op deze plek nog steeds een bijzondere sfeer en lijkt het of de essentie van het verleden hier bewaard is gebleven. Dit merk je wanneer je via de Kloosterweg van Appingedam naar Krewerd rijdt …

Foto: Rentenierswoning op de wierde van Nijenklooster, plusminus 1905. Voor een staluitbreiding werd de woning in 2017 afgebroken. Foto: Groninger Archief.

Boer Bart

De boerderij (1872) van Bart van Niejenhuis is een begrip in Krewerd. Wie het erf van de boerderij van 'boer Bart' betreedt beseft dat hij is beland in een Vrijstaat, waar het gezonde boerenverstand regeert en de spitsvondigheden van de bureaucratie genadeloos worden doorgeprikt. Het is een weldaad om te vertoeven op deze vrijgevochten pleisterplaats en iets te proeven van het ongecompliceerde leven dat Nederland ooit moet hebben gekend. De Krewerders koesteren Bart en zijn boerderij dan ook als iconen van de vrijheid & ongebondenheid van hun dorp.

WONING SCHOOLHOOFD (1927)

Naast de voormalige school aan de Holwierderweg ligt deze 'Schoolmeesterswoning' uit 1927. Het pand bestaat uit een woonhuis onder een samengestelde kap en is uitgevoerd in de zogenaamde Interbellum architectuur - de typische bouwstijl van tussen de beide wereldoorlogen - waardoor een mooi ensemble ontstaat met het eveneens in ensemblestijl uitgevoerde Schoolgebouw. De Schoolmeesterswoning ligt zeer beeldbepalend aan de oostelijke entree van Krewerd en is voor degene die Krewerd bezoekt van veraf zichtbaar en herkenbaar.